A amizade en suspenso: Eugenio Montes, Cándido Fernández Mazas
Manuel Rivero Pérez

A relación entre Eugenio Montes e Cándido Fernández Mazas pasou por montañas de admiración, vales de decepción e mesetas de indiferenza. Este proceso aparece máis claro na traxectoria vital de Mazas. Montes, fiel ao seu estilo, conservou ata o final, polo menos na forma, esa admiración e respecto que sentiu desde o inicio da súa amizade, cando eran nenos, mentres que Mazas usaba o silencio, a prudencia e a distancia, mentres descobreu comportamentos, que non casou, cos do amigo de tempos pasados.

Para seguir este proceso, hai dous camiños principais e varios camiños secundarios, que conflúen nun mesmo itinerario:

1. A exposición e publicación do catálogo:” Cándido Fernández Mazas. Vangarda, militancia e esquecemento. 1902-1942¹, froito da colaboración entre o Círculo de Belas Artes e a Fundación Caixa Galicia, como consecuencia do centenario do seu nacemento.
A través do legado que se puido recoller, fíxose a magnífica exposición do Círculo de Belas Artes de Madrid, imprimiuse o texto e comezou un percorrido itinerante, de Madrid a Coruña, de Coruña a Lugo e de Lugo a Ourense. Grazas a estes dous fitos, e ao traballo previo do seu irmán Armando, podemos achegarnos á dimensión intelectual de Cándido desde diferentes ángulos e perspectivas, así como ás etapas das súas historias vitais.

2. José Manuel Bouzas, persoa clave neste proceso, foi o comisario responsable do proxecto. Na actualidade, é o encargado de difundir e facilitar o coñecemento da obra de Mazas a través da web oficial: candidofernandezmazas.com

A primeira vez que descubrín que os nomes de Montes e Mazas estaban relacionados foi na reedición do libro, “Tres historias de Eugenio Montes: O vello mariñeiro toma o sol, o aniño da devesa e como na parábola de Peter Breughel”, de Peter Breughel. o ano 1980, que con admiración e sorpresa, volvín ler e ler, tanto pola súa calidade literaria como polo escenario onde se desenvolveron os feitos.², non me pasou o mesmo con Cándido Fernández Mazas “Candochas”, xa que as tres estampas da ilustración son fotocopias en branco e negro, de mala calidade, que nada teñen que ver coas excelentes ilustracións da primeira edición, de 1922 O o valor artístico das ilustracións contribuíu a aumentar o valor literario da obra de Montes. Agora podemos gozar da portada e das viñetas, xa que están reproducidas tanto na web oficial de Cándido como no texto do catálogo, p. 211.

A segunda vez que volvo atopar a Montes e Mazas emparentados, é na correspondencia entre Eugenio Montes e Blanco Amor³, na que Montes destaca a brillantez da súa obra: “É o rapaz con máis alma que coñecín. É un home que ilumina e queima”.

No texto do catálogo: “Cándido Fernández Mazas. Vangarda, militancia e esquecemento. 1902 – 1942”, aparecen con frecuencia as referencias a Montes. Texto, que sigo neste artigo, centrándose na correspondencia entre Montes e Mazas; Montes con Nicanor Fernández Rodríguez, pai de Mazas e o de Sebastián Martínez Risco Macías con Nicanor, por relacionarse, directa ou indirectamente, co fío condutor da miña investigación: “Eugenio Montes, a través de dous documentos”.

As dúas postais, que aparecen reproducidas, p. 241, só no reverso, son de 1927, ano no que Montes e Mazas se coñeceron en París⁴, ambos proporcionan información moi valiosa (Anexo 1).

Na postal que Mazas envía á súa familia, transmite textualmente a súa preocupante falta de liquidez dicíndolles: "Aquí ninguén pode prestar cinco céntimos pola simple razón de que ninguén os ten, fulano e tal, se non. teño que comer, ninguén me daría (…) envíame de inmediato para pagar a Eugenio Montes”.

Do texto, podemos deducir con certeza que Montes lle prestaba cartos para cubrir as súas necesidades básicas.

Na postal que Montes enviou a Mazas comprobamos que mantiñan unha correspondencia regular, esta debeu ser por medio de postais, moi habitual en Montes, e que tamén lle faltaba liquidez. De aí, as súas preguntas "chegou o teu diñeiro. Estou case esgotado”, “Estás preparado para darme a volta cando cho diga. Se necesito os cartos pedireino por telégrafo”.

A carta que, do Instituto Español de Lisboa, p. 298, envía a Eugenio Montes, o 28 de xuño de 1939, a don Nicanor, pai de Mazas, en resposta aos recibidos, con moita demora, tanto do pai como do seu fillo Cándido, destaca, pola brevidade do texto. , a rapidez da resposta e a urxencia da implantación de dous plans de acción complementarios, concretos, oportunos e directos.

Polo desenlace dos feitos, os plans de Montes debían ser útiles, naquel momento, ser Conselleiro Nacional da Falanxe, no primeiro Ano da Vitoria, era un cargo de poder, prestixio e respecto. Hai un dato curioso, para evitar atrasos na correspondencia, Montes facilitalle a dirección do xornal “Arriba” de Madrid, (Anexo 2).

[Papel con membrete do Instituto Español de Lisboa
28 de xuño 39
Ano da vitoria
Sr. Dn. Nicanor Fernández
Barcelona
Meu distinguido amigo: Recibín en Lisboa moi tarde a túa carta e a do teu fillo Cándido. Non teño que dicirche o que sinto que Cándido estea detido. Neste mesmo momento envío un aval telefónico e outro máis explicativo por correo aéreo, desexando ardentemente que teñan para min, canto antes, o feliz resultado que anhelamos.
Coméntame as novidades do xornal "Arriba"
Rúa Larra – Madrid
V xa sabe canto quero a Cándido e que non descansarei ata que o vexa libre.
Unha aperta de mans do teu paisano e amigo
Conselleiro Nacional. Eugenio Montes]

Na defensa de Cándido interviñeron directamente tres persoas moi valiosas: Sebastián Martínez-Risco⁵, xurídico de gran prestixio, Nicanor Fernández Rodríguez, capitán do exército, pai de Mazas, ao que ademais da carga emocional, hai que engadir o esforzo económico da súa defensa e Montes, conselleiro nacional da Falanxe. No proceso tamén aparece colateralmente o capelán do Centro Penitenciario de Valencia, D. Ángel Lluch Tormo, p. 299, ao dorso da súa tarxeta de visita, di o seguinte: “Meu D. Manuel: Deixo este tesouro nos teus brazos, meu amigo señor Mazas. Abrázao o seu Capelán”, (Anexo 3).

As dúas cartas que se conservan da correspondencia entre D. Sebastián Martínez-Risco e D. Nicanor Fernández Rodríguez, con dez días de diferenza, (14/08/1939 -24/08/1939), pp. 300 e 301, (Anexo 4), transmiten unha excelente noticia para a familia Fernández Mazas.

No primeiro, ademais do texto de Sebastián, que ocupa case todo o espazo a ambos os dous lados da carta, ao final na marxe esquerda, figura un breve texto, asinado por Faes.⁶, que todo indica, que tamén mediaba a favor de Cándido, “Un saúdo moi cordial e repetir que me quedo aquí”, e na marxe dereita aparece unha mensaxe de Cándido á súa familia: “Espero que eses dous cen pesetas que che dei para asentar aquí a miña estancia. escríbeme Apertas. inxenuo".

[Valencia del Cid, 14 de agosto de 1939
Ano da vitoria
D. Nicanor Fernández Rodríguez
Nin querido amigo. Estiven agardando, ter o pracer de escribirche, ter noticias, como era de esperar, do asunto do teu rapaz. Hoxe fágoo para dicirvos que o expediente está na súa última fase de resolución satisfactoria; é dicir, que a proposta de sobresemento do Xuíz foi reproducida pola Fiscalía, e agora esperamos, e consigo que se faga rapidamente, que sexa aceptada polo xulgado. Todo nos fai esperar, porque o asunto é cuestión de días.
O teu neno está ben; acompañámonos moitas veces, e el compórtase admirablemente, como lle corresponde. Só tivo o contratempo dunha infección, como consecuencia dunha inxección, no brazo esquerdo, que tivo que extirparlle coa intervención dun médico que, a pesar de que lle recomendaron, non se comportou nada ben, xa que cobroulle 150 pesetas. A intervención era absolutamente necesaria, xa que atrasalo tería sido moi perigoso.
Celebrando as boas impresións que vos dou, mándovos un cordial e afectuoso saúdo.
Sebastián Martínez-Risco
Saúdo moi cordial e repito que estou aquí
Campo
Agardo urxentemente que se lle entreguen esas duascentas pesetas que lle pedín para pagar a miña estancia aquí.
escríbeme Apertas a todos. Inxenuo].

O proceso ía moi rápido e na boa dirección estaba a piques de acadar o obxectivo: “o expediente está na súa última fase de resolución satisfactoria; (...) a proposta de destitución do Xuíz foi reproducida pola Fiscalía, (...) Todo nos fai esperar, (...) que o asunto é cuestión de días".

Da calidade da defensa xurídica temos absoluta certeza, cando D. Sebastián, escribe a D. Nicanor, o expediente estaba na súa recta final. Montes comeza cos seus plans o 28 de xuño, tendo en conta a burocracia, as limitacións de Cándido e coñecendo a actuación de Montes nos procesos de rehabilitación de Ernesto Halffter; Otero Pedrayo; Vicente Risco; Cipriano Rivas Cherif, cuñado de D. Manuel Azaña e Augusto Assía e a súa muller, a implicación de Montes no proceso, na miña opinión quedou patente, en aproximadamente mes e medio, todo quedou solucionado.

Polo contexto das dúas cartas, Cándido xa estaba en liberdade condicional, pagaba a pensión, e tiveron que acudir a un médico remunerado para curarlle a infección do brazo esquerdo. O pai de Mazas era consciente da gravidade do proceso, os seus compañeiros eran os que xulgaban ao seu fillo, se non consideraba valiosa a intervención de Montes, non tería escrito dúas veces. Mágoa non poder contar coa documentación que acredita a miña suposición.

A información facilitada polo “Expediente de Clasificación”, do 13 de abril de 1939, p. 302, no apartado “persoas que o coñecen e poden responder dos seus actos e das súas residencias”, aparece primeiro Felipe Fernández Armesto (Augusto Assía) e despois Nicanor, seu pai, (Anexo 5).

[Valencia del Cid, 24 de agosto de 1939.
Ano da Vitoria.
S. D. Nicanor Fernández Rodríguez
Meu querido amigo: Recibín no seu momento a transferencia por 200 pesetas, e aínda que no telegrama de aviso indicaba que era por “Trincado”, entregueino días despois ao seu fillo, que con el atendeu o pago da pousada 9,50 pesetas diarias-, creo que ata hoxe.
Xa que a súa estadía nesta foi tan longa, e xa que, como lle dixen antes, tivo que pagar o gasto de 150 pesetas que lle cobrou un médico deshonesto por cortarlle o brazo inchado, non lle quedan cartos; pero veremos que poidas pasar a iso inmediatamente, porque non tes tempo para enviar o necesario. Isto indicará que a viaxe debe estar preto, quizais esta carta chegue con el ou incluso máis tarde.
O teu asunto está pendente de sinatura e notificación. Movémolo na medida do posible, co interese de que saibas que as túas cousas me inspiran, pero xa sabes tan ben coma min que a acumulación de papeis é tal que para acadar celeridade hai que facer milagres. Creo como digo, que un día destes sairá por aquel. Avisareino por telégrafo cando saia. Todo este tempo estivemos xuntos.
Boa sorte por aí, e sabes que sempre é teu. amigo,
q. e. s. m.
Sebastián Martínez-Risco]

A segunda carta, complementa á primeira, mostra de novo: calidez, cariño, proximidade, tanto física como emocional, e apoio económico en caso de necesidade, en todo momento, dende Sebastián ata Cándido.

Ao analizar toda esta documentación, oitenta e tres anos despois, latexa a emoción e o alivio que debeu sentir a familia Fernández Mazas, despois do grande, intenso e cruel sufrimento dos anos bélicos: Mario, que con 20 anos perdeu a vida. na fronte de Teruel, Armando agochado nunha cova, para non ser detido e encarcerado, e Cándido, no cárcere de Valencia, cun arriscado proceso xudicial, que con moita probabilidade podería rematar cun desenlace tráxico.

---

---